Los Karaimów podczas II wojny światowej. Kilka uwag historyka
Rafał Witkowski
witkowskirafal@gmail.comUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Historyczny (Polska)
Abstrakt
Motywowana przez ideologię niemieckiego faszyzmu polityka eksterminacji ludności żydowskiej tworzyła stałe zagrożenie dla Karaimów mieszkających w różnych państwach europejskich, które stopniowo były podbijane przez Niemcy. Podejmowane oficjalnie od 1938 r. starania przedstawicieli Karaimów, by władze niemieckie uznały ich za ludność nie-żydowską, zakończyły się częściowym sukcesem. Po podboju Francji, Litwy i Krymu ludność karaimska zetknęła się z pewnymi formami represji, ale ostatecznie uniknęła losu europejskich Żydów. Było to możliwe tylko dzięki wysiłkom różnych osób, w tym hachana Seraji Szapszała.
Słowa kluczowe:
II wojna światowa, Karaimi we Francji, Karaimi na Litwie, Karaimi na Krymie, holokaust, Seraja SzapszałBibliografia
Bibliografia
Alan W. Fisher, The Crimean Tatars, Stanford 1978, s. 152–157. Google Scholar
Aleksandr M. Nekrich, The Punished People. The Deportation and Fate of Soviet Mino¬rities at the End of the Second World War, New York 1978, s. 13–35. Google Scholar
Alexandre Baschmakoff, Cinquante siècles d’évolution ethnique autour de la Mer Noire, Gembloux-Paris 1937. Google Scholar
B. S. Švarc, Evrei v sovietskom sojuze s načala vtoroj mirovoj vojny (1939–1965), New York 1966; Nora Levin, The Jews in the Soviet Union. Paradox of a Survival, Vol. 1–2, New York 1966; Google Scholar
Bruno Adler, Die Krim Karäer in geschichtlicher, demographischer und volkskundlicher Beziehung, „Bassler Archiv. Beiträge zur Völkerkunde”, R. 17 (1934), s. 103–133. Google Scholar
Chris Bishop, Zagraniczne formacje SS. Zagraniczni ochotnicy w Waffen SS w latach 1940–1945, Warszawa 2006; Google Scholar
Christopher Hale, Kaci Hitlera. Brudny sekret Europy, Kraków 2012; Google Scholar
Constantin Ikow, Neue Beitrage zur Anthropologie der Juden, „Archiv für Anthropologie”, t. 15 (1884), s. 369–378; Google Scholar
Corrado Gini, I Caraimi di Polonia e di Lituania, „Genus”, 14/2 (1936), s. 1–56; Google Scholar
Corrado Gini, I fattori demografici dell’evoluzione delle nazioni, Torino 1912; Google Scholar
Corrado Gini, Patologia economica, Milano 1924; Nascita, evoluzione e morte delle nazioni, Roma 1930; tegoż, Economia lavorista. Problemi del lavoro, Torino 1956; Google Scholar
Corrado Gini, Ricchezza e reddito, Torino 1959; tegoż, Questioni fondamentali di probabilità e statistica, Roma 1968. Google Scholar
Corrado Gini, The scientific basis of fascism, „Political Science Quarterly”, t. 42 (1927), z. 1, s. 99–115. Google Scholar
Corrado Gini: C. Benedetti, Ricordando Corrado Gini, „Rivista di Politica Economica”, t. 55 (1965), s. 371–377; Google Scholar
Daniela Parisi, Corrado Gini (1884–1965): The Leading Figure of the Italian Group in the Econometric Society, „History of Political Economy”, t. 43 (2011), s. 211–232. Google Scholar
David B. Green, This Day in Jewish History. Nazis declare: Karaites are not racially Jewish, „Haaretz”, wydanie z 5 stycznia 2015 (http://www.haaretz.com/news/features/this-day-in-jewish-history/.premium-1.635335 dostęp: 06.01.2015). Google Scholar
David Motadel, Islam and Nazi Germanys War, Cambridge 2014; Google Scholar
Die Schoah von Babij Jar – Massaker deutscher Sonderkommandos an der jüdischen Bevölkerung von Kiew 1941 fünfzig Jahre danach zum Gedenken, hrsg. von Erhard Roy Wiehn, Konstanz 1991. Google Scholar
Diemut Majer; “Non-Germans” under the Third Reich, The Nazi judicial and administrative system in Germany and occupied Eastern Europe with special regard to occupied Poland. 1939–1945, Baltimore–London–Washington 2003, s. 79–185. Google Scholar
Edward Tryjarski, Coming to the Rescue of the Karaims during the Second World War, „Rocznik Orientalistyczny”, t. 56 (2004), z. 2, s. 97–108; Google Scholar
Emanuela Trevisan-Semi, L’oscillation ethnique : le cas des Caraïtes pendant la Seconde Guerre mondiale, „Revue de l’Histoire des Religions”, t. 206 (1989), s. 377–398; Google Scholar
Emanuela Trevisan-Semi, A Brief Survey of Present-Day Karaite Communities in Europe, „The Jewish Journal of Sociology”, t. 33 (1991), s. 97–106; Google Scholar
Emanuela Trevisan-Semi, Gli ebrei caraiti tra etnia e religione, Roma, Carucci, 1984; Google Scholar
Emanuela Trevisan-Semi, Les Caraites : un autre : judaisme, Paris, Albin Michel, 1992 Google Scholar
Emanuela Trevisan-Semi, The Crimean Karaites as seen by the French Jewish Press in the Second Half of the Nineteenth Century, [w:] Proceedings of the Eleventh Word Congress of Jewish Studies, t. 3, Jerusalem 1994, s. 9–16. Google Scholar
Emanuela Trevisan-Semi, The Image of the Karaites in Nazi and Vichy France Documents, „The Jewish Journal of Sociology”, t. 32/2 (1990), s. 81–93; Google Scholar
Erich C. Steinhart, The Holocaust and the Germa¬nization of Ukraine, Cambridge 2015. Google Scholar
F. Cassata, Il fascismo razionale. Corrado Gini fra scienza e politica, Roma 2006, s. 140. Google Scholar
Fritz Steiniger, Bilder von Karaimen und Tataren im Ostland, „Natur und Volk”, R. 74/1–2 (1944), s. 39–48, R. 74/3–4 (1944), s. 78–84. Google Scholar
G. Favero, Corrado Gini and Italian statistics un¬der fascism, „Il Pensiero Economico Italiano”, t. 12 (2004), s. 45–59; Google Scholar
Gerald Reitlinger, The House Built on Sand. The Conflicts of German Policy in Russia. 1939–1945, New York 1960, s. 185–187; Google Scholar
Gerd Stricker, Die Geschichte der russischen orthodoxen Kirche in der Diaspora, Berlin 2009, s. 34–66; Abraham Asher, Prime Minister P. A: Stolypin and his „Jewish” Advisors, „Journal of Contemporary History”, t. 30 (1995), s. 513–532; Google Scholar
Giovanni Maria Giorgi, Il rapporto di concentrazione di Gini: genesi, evoluzione ed una bibliografia commentata, Siena 1992; Google Scholar
Giovanni Maria Giorgi, Bibliographic portrait of the Gini concentration ratio, „Metron”, t. 48 (1990), s. 183–221; Google Scholar
Giovanni Maria Giorgi, Corrado Gini. Il Contributo italiano alla storia del Pensiero, [w:] Economia (Ottava appendice), Roma 2013, s. 620–626; Google Scholar
Giovanni Maria Giorgi,, Gini’s scientific work: an evergreen, „Metron”, t. 63 (2005), s. 299–315; t Google Scholar
Giovanni Maria Giorgi,, Corrado Gini: the man and the scientist, „Metron”, t. 69 (2011), s. 1–28; Google Scholar
Giovanni Maria Giorgi, The Gini inequality index decomposition. An evolutionary study; w: The measurement of individual well being and group inequalities. Essays in memory of Z.B. Berebi, ed. J. Deutsch, J. Silber, Abingdon 2011, s. 189–222; Google Scholar
H. Kirrinnis, Die Karaimen, „Petermanns Geographischen Mitteilungen”, z. 3–4 (1943), s. 100–101. Google Scholar
H. Kirrinnis, Geschichte der Friedrichsschule zu Gumbinnen. Ein Beitrag zur Kultur- und Bildungsgeschichte Ostpreussens, Würzburg 1963 (seria: Ostdeutsche Beiträge aus dem Göttinger Arbeitskreis, t. 26). Google Scholar
H. Kirrinnis, Russische Bevölkerungszahlen zu Ende des 18. Jahrhunderts nach dem Tabel¬lenwerk von Johann Friedrich Storch, Riga 1795, „Geographische Zeitschrift”, t. 50 (1944), s. 124–128; tegoż, Wilna, „Zeitschrift für Erdkunde”, R. 12 (1944). Google Scholar
Hannelore Müller, Religions¬wissenschaftliche Minoritätenforschung: Zur religionshistorischen Dynamik der Karäer im Osten Europas, Wiesbaden 2010. Google Scholar
Hans Werner Neulen, An deutscher Seite: internationale Freiwillige von Wehrmacht und Waffen-SS, München 1985; Google Scholar
Harvey Fireside, Icon and Swastika. The Russian Orthodox Church under Nazi and Soviet Control, Cambridge 1971. Google Scholar
Ingo Loose, Berliner Wissenschaftler im „Osteinsatz” 1939–1945. Akademische Mobilität zwischen Berliner Universität und Reichsuniversität Posen, [w:] Die Berliner Universität in der NS Zeit, Bd. 1: Strukturen und Personen, hrsg. von Christoph Jahr, Stuttgart 2005, s. 49–70. Google Scholar
J. S. Chonigsman, Katastrofa evrejstva zapadnoj Ukrainy. Evrei vosto¬čnoj Galicii, zapadnoj Volyni, Bukoviny i Zakarpat’â v 1939–1945 gg., Lviv 1998; Katrin Boeckh, Jüdisches Leben in der Ukraine nach dem Zweiten Weltkrieg, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte”, R. 53 (2005), H. 3, s. 421–448. Google Scholar
Jan Czekanowski, Człowiek w czasie i przestrzeni, Warszawa, PWN, 1967 Google Scholar
Jan Czekanowski, Z zagadnień antropologii Karaimów, „Myśl Karaimska”, seria nowa, t. 2 (1946–1947), s. 20. Google Scholar
Jarosław W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005; Google Scholar
Jerzy Tomaszewski, Preludium zagłady: wygnanie Żydów polskich z Niemiec w 1938 roku, Warszawa 1998. Google Scholar
Josifas Levinsonas, Holokaustas Lietuvoje, Vilnius, 2004; Arūnas Bubnys, Holokaustas Lietuvoje 1941–1944 m, Vilnius 2011. Google Scholar
Julian Talko-Hryncewicz, Karaimi v. Karaici litewscy, [w:] Materiały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, t. 7, Kraków 1904, s. 44–100. Google Scholar
Jürgen Thorwald, Iluzja. Żołnierze radzieccy w armii Hitlera, Warszawa 2010; Google Scholar
Karol Jonca, The Expulsion of Polish Jews from the Third Reich in 1938, „Polin”, t. 8 (1994), s. 255–281; Google Scholar
Kiril Feferman, The Fate of the Karaites in the Crimea during the Holocaust, [w:] Eastern European Karaites in the Last Generations. Edited by Dan D.Y. Shapira and Daniel J. Lasker, with the assistance of Golda Akhiezer and Mikhail Kizilov, Jerusalem 2011, s. 171–191. Google Scholar
Klaus-Michael Mall¬mann, Martin Cüppers, Półksiężyc i swastyka. III Rzesza a świat arabski, Warszawa 2009; Google Scholar
Leizar Krasnosselsky, Zur Geschichte der Karäer im russische Reiche. Inaugural-Dis¬sertation der hohen philosophischen Fakultät der Universität Bern zur Erlangung der Doktorwürde, Bern 1912. Google Scholar
Lioudmila Sergeevna Wrangel (Bonne), Visages de Crimée. Illustrations de Serge de Wrangell, Paris 1939, s. 75–79. Google Scholar
Mark Roseman, The Wannsee Conference and the Final Solution. A Reconsideration, New York 2003. Google Scholar
Martin Broszat, Behandlung der jüdischen Sekte der Karaiten (Krim) im Rahmen der nationalsozialistischen Verfolgung der Juden, [w:] Gutachten des Instituts für Zeitgeschichte, Vol. 2, Stuttgart 1966, s. 42–43; H. Müller, Religionswissenschaftliche Minoritätenfor¬schung, s. 145–155. Google Scholar
Michael R. Marrus, Robert O. Paxton, Vichy France and the Jews, New York 1981; Google Scholar
Michał Reicher, Grupy krwi u Karaimów Trockich i Wileńskich, [w:] Pamiętnik XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu, Poznań 1933, s. 389–390; Google Scholar
Michał Reicher, Sur les groupes sanguines des Caraïmes de Troki et de Wilno, „Anthropologie”, t. 19, Praha 1932, s. 259–267; Google Scholar
Michel Kefeli, Karaimi we Francji, „Awazymyz”, z. 3 (2007); Google Scholar
Michel Luther, Die Krim unter deutscher Besatzung im Zweiten Weltkrieg, „Forschungen zur osteuropäischen Geschichte”, t. 3 (1956), s. 28–98; Google Scholar
Norbert Kunz, Die Krim unter deutscher Herrschaft (1941–1944): Germanisierungsutopie und Besatzungsrealität, Stuttgart 2005; O.V. Romanʹko, Krym pod pâtoi Gitlera. Nemetskaja okkupacionnaâ politika v Krymu. 1941–1944, Moskva 2011. Google Scholar
Patrik von Mühlen, Zwischen Hakenkreuz und Sowjetstern. Der Nationalis¬mus der sowjetischen Orientvölker im Zweiten Weltkrieg, Düsseldorf 1971, s. 183–187; Google Scholar
Peter Gosztony, Hitlers fremde Heere. Das Schicksal der nichtdeutschen Armeen im Ostfeldzug, Düsseldorf, 1976; Google Scholar
Philip Friedman, The Karaites under Nazi Rule, [w:] On the Track of Tyranny. Essays Presented by the Wiener Library to Leonard G. Montefiore, O.B.E. on the Occasion of his Seventieth Birthday, ed. Max Beloff, London 1960, s. 92–123. Google Scholar
Robert Cecil, The Myth of the Master Race: Alfred Rosenberg and Nazi Ideology, London 1972. Google Scholar
Rolf-Dieter Müller, An der Seite der Wehrmacht. Hitlers ausländische Helfer beim “Kreuzzug gegen den Bolschewismus”. 1941–1945, Berlin 2007 (angielski przekład: The Unknown Eastern Front: The Wehrmacht and Hitler’s Foreign Soldiers, New York 2012; II wyd., 2014; polski przekład: Wspólnicy Hitlera. Formacje sojusznicze Wehrmachtu na froncie wschodnim, Warszawa 2014, s. 294–295). Google Scholar
S.S. Zabolotnyj, Die Blutgruppen der Karaimen und Krimtschaken; na postawie recenzji St. Wurzingera, drukowanej w „Anthropologischer Anzeiger”, R. 6 (1929), s. 128. Google Scholar
Salomon Czortkower, Anthropologische Struktur der Juden, „Anthropologischer Anzeiger”, R. 9 (1932), s. 250–263; t Google Scholar
Salomon Czortkower, Pochodzenie i struktura rasowa Karaimów, „Przegląd Antropologiczny”, t. 12 (1938), s. 678–680. Google Scholar
Samuel J. Newland, Kozacy w Wehrmachcie 1941–1945, Warszawa 2010; Google Scholar
Samuel Weissenberg, Die Jemenitischen Juden, „Zeitschrift für Ethnologie”, t. 41 (1909), s. 309–327; tegoż, Karaimy i Krymčaki s antropologičeskoj točki zrenija, „Russkij Antropologičeskij Žurnal”, t. 8 (1912), nr 4, s. 38–56; Google Scholar
Seraja Szapszał, [rec.] C. Gini, I Caraimi di Polonia e di Lituania, Genus, II, Roma 1936, s. 1–56; „Myśl Karaimska”, z. 12 (1939), s. 111–112; Google Scholar
Sergej Čuev, Proklâtyje soldaty, Moskva 2004; Google Scholar
Simon Duvan, Ja lûblû Evpatoriû. Slovo i delo Gorodskogo Golovy, Eupatoria 1996. Google Scholar
Szymon Firkowicz, Die Karaimen in Polen przygotował H. Cosack (Berlin 1941). Google Scholar
T. P. Mulligan, The Politics of Illusion and Empire. German Occupation Policy in the Soviet Union. 1942–1943, New York 1988, s. 130–131; Google Scholar
V. Castellano, Corrado Gini: a memoir, „Metron”, t. 24 (1965), s. 3–84 Google Scholar
W. H. Krause, Kozacy i Wehrmacht, Kraków 2006; Google Scholar
Warren P. Green, The Nazi Racial Policy towards the Karaites, „Soviet Jewish Affairs”, t. 8/2 (1978), s. 36–44; Google Scholar
Werner H. Krause, Kozacy i Wehrmacht, Kraków 2006, s. 149 Google Scholar
Witold Schreiber-Łuczyński, Badania nad antropologią dzieci chrześcijańskich, żydowskich i karaimskich w Galicyi, Warszawa 1910 (Prace Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. II. Wydział Nauk Antropologicznych, Społecznych, Historii i Filozofii nr 4); Google Scholar
Witold Schreiber-Łuczyński, Zur Anthropologie der Karaimkinder Galiziens, „Archiv für Anthropologie”, t. 9 (1910), s. 64–74 Google Scholar
Autorzy
Rafał Witkowskiwitkowskirafal@gmail.com
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Historyczny Polska
Doktor habilitowany, absolwent Wydziału Historycznego (1991 r.) i Wydziału Neofilologii (1994 r.) Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Od 1991 r. zatrudniony w Zakładzie Źródłoznawstwa i Nauk Pomocniczych Historii Instytutu Historii UAM. Członek Komisji Historycznej Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W latach 1999–2000 wykładał na University of Notre Dame (Indiana, USA). Jest autorem ponad 250 publikacji naukowych; obecnie prodziekan Wydziału Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Statystyki
Abstract views: 247PDF downloads: 131
Licencja
Autorzy
Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie Almanach karaimski są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.
Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie Almanach karaimski udzielają Związkowi Karaimów Polskich niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalą na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).
Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.
Użytkownicy
Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych roku w Almanach karaimski pod następującymi warunkami:
- uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu) oraz samej licencji;
- bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.
Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2018 r. prawa autorskie są zastrzeżone.
Inne
Związek Karaimów Polskich zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).
Wersja papierowa czasopisma jest pierwotna.
Inne teksty tego samego autora
- Rafał Witkowski, Fritz Steiniger i jego badania nad Karaimami. Uwagi wstępne , Almanach Karaimski: Tom 10 (2021)
- Rafał Witkowski, Głos w dyskusji naukowej , Almanach Karaimski: Tom 4 (2015)
- Rafał Witkowski, Statut Muzeum Karaimskiego Związku Religijnego w Rzeczypospolitej Polskiej , Almanach Karaimski: Tom 10 (2021)
- Rafał Witkowski, Protokoły z posiedzeń organizacji karaimskich w II Rzeczypospolitej (1924–1928) , Almanach Karaimski: Tom 4 (2015)
- Rafał Witkowski, Glossa do karaimskiej sfragistyki , Almanach Karaimski: Tom 4 (2015)
- Rafał Witkowski, Odezwa Karaimów łuckich w czasach reform Sejmu Wielkiego , Almanach Karaimski: Tom 1 (2007)
- Rafał Witkowski, Epizod z życia Seraja Szapszała , Almanach Karaimski: Tom 4 (2015)
- Rafał Witkowski, Izaak z Trok, syn Abrahama, karaimski uczony z XVI wieku , Almanach Karaimski: Tom 1 (2007)
