Etymologia karaimskiego kybyn ‘pieróg’

Henryk Jankowski

henko@amu.edu.pl
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Neofilologii, Katedra Studiów Azjatyckich (Polska)
https://orcid.org/0000-0003-2576-1204

Abstrakt

Artykuł bada etymologię karaimskiego wyrazu kybyn ‘pieróg’, wcześniej przedstawioną przez Ananiasza Zajączkowskiego od czasownika, który jest zaświadczony jedynie w języku tureckim. Kybyn jest znany tylko w karaimskim. Ta sama osnowa czasownikowa jest najprawdopodobniej podstawą innego wyrazu pochodnego, kybty ‘nożyce’, zaświadczonego w większej liczbie języków turkijskich od staroturkijskiego począwszy. Etymologię kybty również zaproponował Ananiasz Zajączkowski, a przyjęli ją późniejsi badacze. Niniejszy artykuł podaje nowe zaświadczenia, bada znaczenie tureckiego (göz) kıp- ‘mrugnąć (okiem)’ oraz bada prawdopodobieństwo związku kıp- z kırp- i kırk- ‘przyciąć; strzyc’. Warto zaznaczyć, że dziś kybyn stał się na Litwie jednym z najlepiej rozpoznawalnych produktów kultury karaimskiej.


Słowa kluczowe:

Kybyn ‘pieróg’, karaimski, etymologia, wyrazy związane

Bibliografia

Akalın, Şükrü Halûk (ed.) 2005. Türkçe sözlük. 10. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Alkım, U. Bahadır, Nazime Antel, Robert Avery, Janos Eckmann, Sofi Huri, Fahir İz, M. Mansuroğlu and Andreas Tietze (eds.) 1991. Redhouse Yeni Türkçe-İngilizce sözlük. New Redhouse Turkish-English dictionary. İstanbul: Redhouse Press. Google Scholar

Aqtay, Gulayhan and Henryk Jankowski 2015. A Crimean Karaim-English Dictionary. Poznań: Department of Asian Studies. Google Scholar

Atalay, Besim 1945. Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Äzizbäyov, X. Ä. (ed.) 1985. Azärbaycanca-rusca lüğät. Bakı: Azärbaycan Dövlät Näşriyyatı. Google Scholar

Baskakow, N. A., A. Zajączkowski and S. M. Szapszał (eds) 1974. Karaimsko-russko-pol′skij slovar′. Słownik karaimsko-rosyjsko-polski. Moskva: Russkij jazyk. Google Scholar

Bianchi, T. X and J. D. Kieffer 1837. Dictionnaire turc-français. Tome second. ش – ى. Paris. Google Scholar

Blagova, G. F. (ed.) 2000. Ètimologičeskij slovar′ tjurkskix jazykov T. VI. Moskva: Indrik. Google Scholar

Budagov 1871 = Budagov″, Lazar′ 1871. Sravnitel′nyj slovar′ turecko-tatarskix″ narĕčìj. Tom″ II. Sanktpeterburg″: Tipografìja Imperatorskoj Akademìi Nauk″. Google Scholar

Caferoğlu, Ahmet 1931. Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası. Google Scholar

Clauson, Sir Gerard 1972. An etymological dictionary of pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford UP. Google Scholar

Dankoff, Robert and James Kelly 1985. Maḥmūd al-Kāšγarī. Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). Edited and translated with introduction and indices by Robert Dankoff in collaboration with James Kelly. Part III. Harvard: Harvard University Printing Office [= Turkish Sources VII]. Google Scholar

Erdal, Marcel 1991. Old Turkic Word formation. A functional approach to the lexicon. Vol. I-II. Wiesbaden: O. Harrassowitz. Google Scholar

Fazylov, È. I. and M. T. Zijaeva 1978. Izyskannyj dar tjurkskomu jazyku (grammatičeskij traktat XIV v. na arabskom jazyku). Taškent: Fan. Google Scholar

Garkavec′, Oleksandr 2000. Urums′kyj slovnyk. Alma-Ata: “Dešt-i Kypčak”. Google Scholar

Garkavec, Aleksandr 2010. Kypčakskoe pis′mennoe nasledie. III. Kypkčakskoj slovar′ po armjanopis′mennym pamjatnikam XVI–XVII vekov. Almaty: Baur-Kasean. Google Scholar

Grønbech, Kaare 1942. Komanisches Wörterbuch. København: E. Munksgard. Google Scholar

Ianbay, Iala 2016. Krimchak dictionary. Wiesbaden: Harrassowitz, Ben Zvi Institute. Google Scholar

Judaxin, K. K. 1965. Kirgizsko-russkij slovar′. Moskva: Sovetskaja ènciklopedija. Google Scholar

Karahan, Saim Osman 2011. Dobruca Kırımtatar ağzı sözlüğü. Dicţionarul graiului tătar dobrogean. I A–D, II E–O, III Ö–Z. Köstence. Google Scholar

Kardaş, Nevin (et al.) 2000. Örnekleyiyle Türkçe sözlük. 2. F–K. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı. Google Scholar

Kasapoğlu Çengel, Hülya 2017. Kırgız Türkçesi grameri (Ses ve şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Kowalski, Tadeusz 1929. Karaimische Texte im Dialekt von Troki. Kraków: Polska Akademja Umiejętności. Google Scholar

Kurpeško-Tannagaševa, N. N. and F. Ja. Apon′kin 1993. Šor-qazaq pazoq qazaq-šor ürdegit söstük. Šorsko-russkij i russko-šorskij slovar′. Kemerovo: Kemerovskoe knižnoe izdatel′stvo. Google Scholar

Levitskaja, L. S. (ed.) 1989. Ètimologičeskij slovar′ tjurkskix jazykov. t. IV. Moskva: Nauka. Google Scholar

Mardkowicz, Aleksander 1935. Karaj sez-bitigi. Słownik karaimski. Karaimisches Wörterbuch. Łuck: Richter. Google Scholar

Meninski, Franciscus à Mesgnien 1780. Thesaurus linguarum orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae […]. Viennae. Google Scholar

Molino, Giovanni 1641. Dittionario della lingua italiana, turchesca. Roma: Antonio Maria Gioiosi. Google Scholar

Akalın, Şükrü Halûk (ed.) 2005. Türkçe sözlük. 10. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Alkım, U. Bahadır, Nazime Antel, Robert Avery, Janos Eckmann, Sofi Huri, Fahir İz, M. Mansuroğlu and Andreas Tietze (eds) 1991. Redhouse Yeni Türkçe-İngilizce sözlük. New Redhouse Turkish-English dictionary. İstanbul: Redhouse Press. Google Scholar

Aqtay, Gulayhan and Henryk Jankowski 2015. A Crimean Karaim-English dictionary. Poznań: Department of Asian Studies. Google Scholar

Atalay, Besim 1945. Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Äzizbäyov, X. Ä. (ed.) 1985. Azärbaycanca-rusca lüğät. Bakı: Azärbaycan Dövlät Näşriyyatı. Google Scholar

Baskakow, N. A., A. Zajączkowski and S.M. Szapszał (eds) 1974. Karaimsko-russko-pol′skij slovar′. Słownik karaimsko-rosyjsko-polski. Moskva: Russkij jazyk. Google Scholar

Bianchi, T. X. and J.D. Kieffer 1837. Dictionnaire turc-français. Tome second. ش – ى. Paris. Google Scholar

Blagova, G. F. (ed.) 2000. Ètimologičeskij slovar′ tjurkskix jazykov T. VI. Moskva: Indrik. Google Scholar

Budagov 1871 = Budagov″, Lazar′ 1871. Sravnitel′nyj slovar′ turecko-tatarskix″ narĕčìj. Tom″ II. Sanktpeterburg″: Tipografìja Imperatorskoj Akademìi Nauk″. Google Scholar

Caferoğlu, Ahmet 1931. Kitâb al-İdrâk li-Lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası. Google Scholar

Clauson, Sir Gerard 1972. An etymological dictionary of pre-Thirteenth-Century Turkish. London: Oxford UP. Google Scholar

Dankoff, Robert and James Kelly 1985. Maḥmūd al-Kāšγarī. Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). Edited and translated with introduction and indices by Robert Dankoff in collaboration with James Kelly. Part III. Harvard: Harvard University Printing Office [= Turkish Sources VII]. Google Scholar

Erdal, Marcel 1991. Old Turkic word formation. A functional approach to the lexicon. Vol. I–II. Wiesbaden: O. Harrassowitz. Google Scholar

Fazylov, È. I. and M.T. Zijaeva 1978. Izyskannyj dar tjurkskomu jazyku (grammatičeskij traktat XIV v. na arabskom jazyku). Taškent: Fan. Google Scholar

Garkavec′, Oleksandr 2000. Urums′kyj slovnyk. Alma-Ata: “Dešt-i Kypčak”. Google Scholar

Garkavec, Aleksandr 2010. Kypčakskoe pis′mennoe nasledie. III. Kypkčakskoj slovar′ po armjanopis′mennym pamjatnikam XVI–XVII vekov. Almaty: Baur-Kasean. Google Scholar

Grønbech, Kaare 1942. Komanisches Wörterbuch. København: E. Munksgard. Google Scholar

Ianbay, Iala 2016. Krimchak dictionary. Wiesbaden: Harrassowitz, Ben Zvi Institute. Google Scholar

Judaxin, K. K. 1965. Kirgizsko-russkij slovar′. Moskva: Sovetskaja ènciklopedija. Google Scholar

Karahan, Saim Osman 2011. Dobruca Kırımtatar ağzı sözlüğü. Dicţionarul graiului tătar dobrogean. I A–D, II E–O, III Ö–Z. Köstence. Google Scholar

Kardaş, Nevin (et al.) 2000. Örnekleyiyle Türkçe sözlük. 2. F–K. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı. Google Scholar

Kasapoğlu Çengel, Hülya 2017. Kırgız Türkçesi grameri (Ses ve şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Kowalski, Tadeusz 1929. Karaimische Texte im Dialekt von Troki. Kraków: Polska Akademja Umiejętności. Google Scholar

Kurpeško-Tannagaševa, N. N. and F. Ja. Apon′kin 1993. Šor-qazaq pazoq qazaq-šor ürdegit söstük. Šorsko-russkij i russko-šorskij slovar′. Kemerovo: Kemerovskoe knižnoe izdatel′stvo. Google Scholar

Levitskaja, L. S. (ed.) 1989. Ètimologičeskij slovar′ tjurkskix jazykov. t. IV. Moskva: Nauka. Google Scholar

Mardkowicz, Aleksander 1935. Karaj sez-bitigi. Słownik karaimski. Karaimi­sches Wörterbuch. Łuck: Richter. Google Scholar

Meninski, Franciscus à Mesgnien 1780. Thesaurus linguarum orientalium Turcicae, Arabicae, Persicae […]. Viennae. Google Scholar

Molino, Giovanni 1641. Dittionario della lingua italiana, turchesca. Roma: Antonio Maria Gioiosi. Google Scholar

NA 1963–1972. Tarama sözlüğü. Vol. I–VI. Ankara: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

NA 1963–1979. Derleme sözlüğü I–XI. Ankara: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Németh, Michał 2020. The Western Karaim Torah. A critical edition of a manu­script from 1720. Volume I. Leiden and Boston: Brill [=The Languages of Asia Series 24/1] Google Scholar

Özyetgin, A. Melek 2001. Ebū Ḥayyān. Kitābu’l-İdrāk li Lisāni’l-Etrāk. Fiil: Tarihi-Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: Köksav [= Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi 3]. Google Scholar

Qudaybergenov, S. (et al. eds) 1980. Qïrɣïz adabiy tilinin grammatikasy. Frunze: Qïrɣïz SSR Ilimder akademiyasïnïn Til ǧana adabiyat institutu. Google Scholar

Radloff, W. 1899. Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte. II. Band. St. Pétersbourg. Google Scholar

Räsänen, Martti 1957. Materialien zur Morphologie der türkischen Sprachen. Studia Orientalia 21, 1–256. Google Scholar

Räsänen, Martti 1969. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türk­sprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura. Google Scholar

Rebi, David 2004. Krymčakskij jazyk. Krymčaksko-russkij slovar′. Simferopol′: Dolja. Google Scholar

Redhouse, James W. 1890. A Turkish and English lexicon shewing in English the significations of the Turkish terms. Constantinople: A.H. Boyajian. Google Scholar

Rocchi, Luciano 2011. Il dizionario turco-ottomano di Arcangelo Carradori (1650). Trieste: Edizioni Università Trieste. Google Scholar

Sāmī, Ş. 1317/1901. Ḳāmūs-i Türkī. Dār-Se‘ādet [İstanbul]: İḳdām Maṭbā‘ası. Google Scholar

Stachowski, Marek 2019. Kurzgefaßtes etymologisches Wörterbuch der türki­schen Sprache. Kraków: Księgarnia Akademicka. Google Scholar

Subrakova, O. V. (ed.) 2006. Xakassko-russkij slovar′. Novosybirsk: Nauka. Google Scholar

Syzdykova, R. G. and K.Š. Xusain (eds) 2001. Kazaxsko-russkij slovar′. Almaty: Dajk-Press.. Google Scholar

Toparlı, Recep, M. Sadi Çögenli and Nevzat H. Yanık 2000. Kitâb-ı mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Toparlı, Recep, Hanifi Vural and Recep Karaatlı 2007. Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu. Google Scholar

Tryjarski, Edward. 1969. Dictionnaire arméno-kiptchak d’après trois manus­crits de collections viennoises. Tome I (fascicule III). Warszawa: Zakład Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk. Google Scholar

Useyinov, S. M. 2005. Qırımtatarca-rusça luğat. Krymskotatarsko-russkij slovar′. Simferopol′: Ocaq. Google Scholar

Viguier, [Pierre François] 1790. Élémens de la langue turque. Constanti­nople: L’Imprimerie de Palais de France. Google Scholar

Wilkens, Jens 2021. Handwörterbuch des Altuigurischen. Altuigurisch – Deutsch – Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag. Google Scholar

Woronowicz Ali 1935. Szczątki językowe Tatarów litewskich. Rocznik Tatarski 2, 351–367. Google Scholar

Zajączkowski, Ananiasz 1932. Sufiksy imienne i czasownikowe w języku zachod­niokaraimskim (Przyczynek do morfologji języków tureckich). Les suffixes nominaux et verbaux dans la langue des Karaïms occidentaux (Contribution à la morphologie des langues turques). Avec résumé français. Kraków: Polska Akademja Umiejętności. Google Scholar

Zaxarova, O. V. (et al. ed.) 1987. Grammatika kirgizskogo literaturnogo jazyka. Čast′ 1. Fonetika i morfologija. Frunze: Ilim. Google Scholar

Zenker, Julius Theodor 1876. Türkish-arabisch-persisches Handwörterbuch. Zweiter Band خ ⱧA – ى JA. Leipzig: Wilhelm Engelmann. Google Scholar

Žanpeyisov, Erbol (et al. eds.) 2002. Qazaq grammatikasï. Fonetika, sözžasam, morfologiya, sintaksis. Astana: A. Baytursïnulï atïndaɣï Til Bilimi Institutï. Google Scholar


Opublikowane
2021-12-30

Cited By / Share

Jankowski, H. (2021). Etymologia karaimskiego kybyn ‘pieróg’. Almanach Karaimski, 10, 61–71. https://doi.org/10.33229/ak.2021.10.4

Autorzy

Henryk Jankowski 
henko@amu.edu.pl
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Neofilologii, Katedra Studiów Azjatyckich Polska
https://orcid.org/0000-0003-2576-1204

Profesor w Katedrze Studiów Azjatyckich Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Językoznawca, turkolog i hungarysta, założyciel poznańskiej turkologii. Jest autorem i współautorem blisko 200 publikacji, w tym kilku książek i wielu artykułów, publikowanych w polskich i światowych wydawnictwach, takich jak De Gruyter, Brill i Harrassowitz, zapraszany do udziału w wydawnictwach ogólnych i monograficznych, takich jak Handbook of Jewish Languages, Word-formation: An International Handbook of the Languages of Europe, Encyclopedia of Hebrew Language and Linguistics, Encyclopedia of Turkic Language and Linguistics (w przygotowaniu). Przez wiele lat zajmował się turkijskimi językami Krymu, krymskotatarskim, krymskotureckim, krymskokaraimskim i krymczackim. Inne języki z obszaru jego zainteresowań to turecki, kazachski, kirgiski i uzbecki. Wiele prac poświęcił też piśmiennictwu Tatarów litewsko-polskich.



Statystyki

Abstract views: 160
PDF downloads: 62


Licencja

Autorzy

Autorzy tekstów przyjętych do publikacji w czasopiśmie Almanach karaimski są zobowiązani do wypełnienia, podpisania i odesłania na adres redakcji umowy o udzielenie nieodpłatnej licencji do utworów, z zobowiązaniem do udzielania sublicencji CC.

Zgodnie z umową, autorzy tekstów opublikowanych w czasopiśmie Almanach karaimski udzielają Związkowi Karaimów Polskich niewyłącznej i nieodpłatnej licencji oraz zezwalą na użycie sublicencji Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International (CC BY-ND 4.0).

Autorzy zachowują prawa do dalszego, swobodnego rozporządzania utworem.

Użytkownicy

Zainteresowani użytkownicy internetu uprawnieni są do korzystania z utworów opublikowanych roku w Almanach karaimski pod następującymi warunkami:

  • uznanie autorstwa - obowiązek podania wraz z rozpowszechnionym utworem, informacji, o autorstwie, tytule, źródle (odnośniki do oryginalnego utworu) oraz samej licencji;
  • bez tworzenia utworów zależnych - utwór musi być zachowany w  oryginalnej postaci, nie można bez zgody twórcy rozpowszechniać np. tłumaczeń, opracowań.

Do wszystkich tekstów opublikowanych przed 2018 r. prawa autorskie są zastrzeżone.

Inne

Związek Karaimów Polskich zachowuje prawo do czasopisma jako całości (układ, forma graficzna, tytuł, projekt okładki, logo itp.).

Wersja papierowa czasopisma jest pierwotna.